"Сакъердаме дувцараш"
Светлой памяти
Муссы Ахметовича Аушева посвящается
д
д
д
Уважаемые посетители сайта!
Республиканский Дом народного творчества предлагает Вашему вниманию юмористические и сатирические миниатюры известного краеведа, этнографа, собирателя произведений устного народного творчества ингушского народа , члена Союза писателей РИ, заслуженного работника культуры Республики Ингушетия Муссы Ахметовича Аушева.
Будучи директором Республиканского Дома народного творчества с 1995 по 2011 гг., Мусса Ахметович много трудился по сбору фольклорных материалов, которые опубликованы в следующих трудах:
«Г1алг1ай халкъа ашараш, иллеш, назамаш» ("Мелодии,песни и назымы ингушского народа"); «Ховли-довзалеш» ("Загадки"); «Сакъердаме дувцараш» ("Юмористические рассказы"); «Сеска Солсеи Колой К1анти» ("Сеска Солса и Колой Кант") и др.
Мусса Аушев внес неоценимый вклад в дело сохранения устного народного творчества ингушского народа. Также благодаря его трудам, многие уникальные песни, сказки, пословицы получили вторую жизнь.
Данные миниатюры вошли в сборник «Сакъердаме дувцараш» ("Юмористические рассказы" ) М.А. Аушева, изданный в 2014 г. в типографии ООО «Кеп» (г. Назрань).
АЗ ХЬОНА ЙИЛЛАР ШОКОЛАД ЯР…
Паше тикачу болх беш вар, йоаккха юрта тика ший кара а йолаш. Каст-каста цун тика чухьа чувоаг1а къаракъ малара т1ера вола 1адрахьман. Из вар зам директора совхоза а волашха яхано саг. Вена тикачу хьачу а ийккхе цо сихлий а оалар:
– Хьайоттал цхьа двести грамм.
Цул совнаг1а, цу т1а кхалла шоколад езаш хулариз. Ший вацун арг1а йолча хана, из воаг1аш б1арга а вайна Паше, 1обиллаб прилавка тIа кизгашта хьекха бод, шоколада тара а болаш, к1еззига д1ахо из шокалад а 1ойиллай.
Вена хьаэттача 1адрахьамана аьннад, ше массаза оалаш ма хиллара:
– Йоттал цхьа двести грамм!
Паше цун заказ кхоачаш деш, 200 грамм чуйодапела хьалдизад къаракъах, «шоколад» цу юххе уллаш хиннай. Хьона хаций, из доаккха пела ше чухоадаь воаллаше «шоколад» т1акхаьллай 1адрахьамана. Сихвеннача цо 1овшаш а ца 1овшаш а шоколад 1очуйиа. Йиъа ваьлча бага цхьа во салидола чам эттаб. Раьза воацаш Пашега аьннад цо:
– Из 1а 1ойилла шоколад дикаг1барег1а а ярий хьог1?
Цунна хиннар фуд ховча Паше аьннад:
– Аз 1ойилла шоколадам ер улл, 1а биъарам кизгашта хьекха бод ба!
Тикача мел хинна нах белабеннаб, 1адрахьман эг1аз а ваха сердаш вахав.
БЕША Б1ОАГ1ИЙ 1ОДОГ1АР
БегеIа х1ама йоаккхаш волча Пашел эсалаг1а йоацаш хиннай цун сесаг Насий. Цхьан дийнахьа ше 1урра белхат водаш,цо оттаяьй Насий беша карт е б1оаг1ий 1одог1а.
Боаг1ий дог1а дезаш хиннад к1оарго к1оагаш а доахаш, царчу б1оаг1ий 1очудег1ача лаьтта гонахьа 1очудохкаш тувсаргаца тувса а тувсаш, 1олегаргдоацаш ч1оаг1деш.
Сарралца болхбаь, сарахьа Паший чувеча укхун сесаг б1оаг1ий 1одег1а яьнна хиннай. Сесаго хьахьекхад ше 1одег1а б1оаг1ий. Ч1оаг1а дег1адий хьажа Паше кулг д1атоххаше б1оаг1а 1обежаб, шоаллаг1а бар а кхоалагIа бар а – укхокулг мелтеха б1оаг1а 1обожаш хиннаб. Сов ч1оаг1а цунна эг1аз вахача Пашеса, - Тфу, Даьла на1алт хьона, - аьнна тугаш техад.
Шек д1айоацача Насе аьннад:
– Иб 1алий, са къани, ай б1арловца е воал хьо сона!
Из хеза гонахьар бараш бела беннаб. Дов цу т1а дехад.
ПАШЕ ДЕЙТА ПИСЬМО.
Казахстан вай къам дахача хана из болх беш волча организаце машенаш гаьна Петропавлоске, камандировка йохийташ Паший а вахийтав царца, цанна эшача слесарал болх бе. Из цига ваха цхьа ха яьннача г1олла ц1аг1ара барашка каьхат денад лоацца цхьа фуд ца хов лоткъам т1а а болаш. Цу т1а шийна ца ховча эрсий метала цо яьздаьхиннад.
- И висилайте и денга и сколка и можна. «А я хочет картошка». Кхозза а, иттаза а яхар мо 1одийшача ц1аг1арчар кхетадеш хиннад цунна ахча боарам боаццаш дезалгеи цун коартолашка безам этталгеи. Ше цу каьхато яхар ца кхетадаьча цун сесага Салимата д1ахьеккхад из ший маьрвешига 1азега, цунна хейнадац цу каьхато фу йоах. Юххера цо шийна гонахьара нах хьа а бийха, из царца дага ваьлча Паше говр-г1азакхий мотт дика кхеттабеш волча Ахьме таржам даьд цу каьхата, ше да доагг1ача тейпара. Цо аьннад:
– И висилайте и денги, и сколко и можно яхилга да шой в1ашт1ехьа доала ахча дейта сонна яхилга да. «А я хочет картошка» яхача дешаех укхан дага хеннад, коартолаш эца безам ба са вайцига юха йохкарг а йолаш. Дезало ахча т1ехьа а дахьийта, цунаг1а ийца коартолаш а яхьаш ц1авера Паший, ший командировка йисте яьлча.
ЧЕ ЛЕЗАР М МАХЬИ ВАР.
Сурхо т1а вахаш кхо доттаг1 ва Паши, Дани, Махьи яхаш ц1ераш а йолаш. Хоза х1ама т1айоаг1ача цхьаца белхаш-ка бар уж. Паши йоаккхача тикачу белха вар. Х1ара денна х1ана бетталуц аьнна в1ашаг1кхетар уж, шойла цхьанне фусаме. Цхьан дийнахьа, сарахьа уж гулбелар Махье ц1аг1а, цун сесаго Лизас кечдеш тейп-тейпара даараш хьалхашка увтадеш ч1оаг1а безаме бийса д1ахьош бар доттаг1и, молаш дикаг1адола къаракъ а долаш, шоашта ма товва сакъердаш бар уж. Ц1аьхха фу хилар а ц ховш Махье че «лазаяьлар». Доттаг1ашцара безам бейна, шин кульгаца че д1ато1аяь 1огоам а венна, - «Оффой че лаз» яхаш ваьг1ар из. Че лазара бахьан хьаьшашта хацар. Цун бахьан дар. Ц1аьха х1ама кечдеш яьла Лиза бераг1а хьовзар. Хьаьшашта халехьа из фусамдаьна хейнадар, цудухьа из царга д1а ала тоам цахеташ Махье че лаза кеп оттаяьяр, хьаьший сихаг1а д1абахийта. Бегег1а х1ама йоаккхаш волче Паше оалаш хиннад Махьега:
– Дала ма ваккха хьо ма ч1оаг1а вехав хьо, воле нишка г1о хьайна че сацаргья хьа. Махьмад нишка водаш хиннавац. Безам бейна баьг1а а баьг1а, хьаьший чубахаб.
Шоллаг1ча дийнахьа Паши ший тика хьа а йийла мах бе волавелча тика т1а енача кхалсаго аьннад:
– Сийсара Лизас йи1иг яьй, - аьнна цец ваьннача кепаха Паше аьннад:
– Эъ, даьра я хургьяц Лизасам, сийсара тхо царцига долаш че лезара Махьи вар, йи1иг цо яь хила еза, аьнна.
ДАККХАНЗА ДИСА ВАСКЕТ.
Тати вар дезткъе итт шерал т1ехаваьнна лакхарча дег1ахьара сов дукха махорка ийза цо 1ажаг1а даь мекхаш а долаш, цхьан хана тувлораг1а волаш дукха д1авийхка лаьтта, х1аьтта х1анза д1ае хьае яхар фуд а хов, наха юкъе лелар а доацаш ший коа карта чу-ара а волаш, 1еш ха йоаккхаш цхьа ц1имхар воаккха саг. Юртара Султа-молла вахар цунна гаьна воаццаш, из вахача кура т1а маьл бола далла хоза хетаргдола х1амаш хьаде г1ерташ, цудухьа наха дукха везаш дика саг ва Султа-молла. Цунна дага дехад цхьа дика х1ама:
«Даьллахьий из Тати наха новкъа саг а вац, хьаькъала да из веце а, сага зуламе вац из. Вешта деннеи буссеи фу хул а мича хов, из ха яха саг а ва. Васкет доацаш цун валар хуле, дезала а дагабоалам хулл. Бакъахьа да кха аз из волча ваха а ваха, цунна васкет даьккхача», - аьнна. Ваха д1аэттав Султа – молла Тате коа. Салам, 1алам а хаттар а даьчул т1ехьаг1а ше бена никъ, шийна дагадехар д1адийцад укхо фусамдаьга. Дика цунга ла а дийг1а из дагадохараг1а а, вараг1а а цунна баркал а аьнна Тате аьннад:
- Дукха ха я со се а из дагадоалаш вола, далла хоастам ба хьо со волча вена. Цхьан х1аман ч1оаг1а уйла еш из дагадоаллаш ва со. Е са къунгаш ба яхараш ханзара беррига нах санна хьарам, хьаьнал къоаста ца деш, даьла раьза воаца рузкъа хьарам рузкъа да акхар боахамаца. Со ч1оаг1а кхер се велча сайна саг1ийна акхар из хьарам рузкъа д1а а дахийта, сайна къемат дийнахьа цунаг1а бала хилар. Из дагадоаллаш со вола дукха ха я дала ше вайтав хьо со волча, со цу балег1а к1алхьара ваккха. Из къамаьл Тате дича, Султа-молла ч1оаг1а раьза хилар ше бенача наькъа.
– Жи хьада каьхат, хьаба ручка, - аьлар цо фусамдаьшка каьхат а ручка – укханна хьалхашка 1одиллар.
– Д1аязде, - аьлар Тате, - аз васкет ду хьога, ва дала даькъал ваь Султи-молла, 1а хьай хьаьналча рузкъа саг1а а даь, со веннача дийнахьа, са г1улакх д1адерзадар, сона къемат дийнахьа бала хургбоацаш. Султа-молла бера ручка 1обежар. Васкет ца яьздеш дисар.
ЙИСТ ХАЛИЙТАНЗАР АХЬМАД.
1аьла-юрта вахаш вар вай хана б1аргбейна Ахьмад яхаш цхьа дика безаме саг. Ше безаме саг хиларга хьежжа къамаьла ч1оаг1а т1ера вар из. Цхьан дийнахьа Назрановски перекрестке из латташ б1арга а вейна 1али-юрта йодача автобуса т1а ваг1ача шин саго барт баьб шойла. Автобус сеца, Ахьмад хьа т1а хойй воашта юххе 1охоавергва вай из, т1аккха воаша деждола къамаьл д1ахьо дергда вай. Нагахьа из хадаш хуле, - аьннад цхьанне, - аз т1аккха яхаргда хьона 1а д1ахо дувцалахьа в1алла хоадам а боацаш. Йист цахулийташ 1аьлий-юрта хьалкхоачавергва вай из аьнна. Кхоннаг1аца Ахьмад остановкера автобуса хьат1ахейча, из шоашта юххе 1а а хоаваь, аьннад аккхарег1а цхьанне:
- Т1аккха дувцал д1ахо, цхьан къамаьлаг1а доахкар тхо. Вож дувца волавеннав, хадданза къамаьл де цу къамаьла юкъе ший дош кхосса Ахьмад велча а дош хулаш хиннадац, 1а сабарделахь, укханга а аьле д1ахо дувцаш хиннад хоадам боаца къамаьл юххера а, автобус 1аьли-юрта йистте хьалкхаьчача къамаьл дийца ши къонах 1овала тохавеннав царег1а цхьанне аьннад:
– Ахьмад, тхогахьа чуг1оргдий вай, тхоца 1овоалий хьо!
Акханна раьза воацаш вийста ваг1ача Ахьмада эг1азлонца аьннад:
– Шуца шайт1аш, йилбазаш далда 1о, дала де шу давла х1алак, йист ца хулийташ Назранера уккхаза кхачийтар оаша со. Иззал 1откъам хиннаб хабара т1ера волча Ахьмада ше йист ца хулаш цар кхеставарах.